Słabo uzbrojeni, bo tylko w pistolety, granaty i w niewielką ilość karabinów Żydzi zaskoczyli uzbrojonych „po zęby” Niemców. Zmusili ich do odwrotu za mury getta. Rozwścieczony tym faktem dowódca SS generał Jürgen Stroop zapowiedział, że nie będzie miał litości i szybko zdławi to powstanie. I rzeczywiście, dzień po dniu, Niemcy niszczyli kolejne budynki, m.in. wypalali miotaczami ognia, i zabijali Żydów tam się znajdujących. Choć niemieckie siły szybko przełamały zbrojny opór, pojedynczy obrońcy i małe grupy ukrywały się lub walczyły z Niemcami przez prawie miesiąc. Z rąk wroga zginął  Anielewicz i ogromna większość innych obrońców. Przeżyli tylko nieliczni, wśród nich ostatni dowódca powstania Marek Edelman. Symbolicznym faktem zniszczenia tego powstania było wysadzenie w powietrze warszawskiej Wielkiej Synagogi. Pogromca powstania – brutalny gen. Stroop, stworzył później album nazwany „Raportem Stroopa ze zdjęciami z czasów tego powstania. Podjęta przez Żydów walka w getcie warszawskim była największym aktem zbrojnym ludności żydowskiej w okupowanej przez Niemców Europie i pierwszym, które odbyło się w mieście. Opór bojowników w Warszawie stał się dla Żydów przykładem i wzorem do wzniecenia innych powstań w gettach, m.in. w Białymstoku i w Mińsku oraz w obozach zagłady – w Treblince i Sobiborze.

Bardzo przykrym faktem było to, że to warszawskie powstanie, wspierane z zewnątrz tylko przez Polaków – głównie przez AK – mimo apeli rządu polskiego w Londynie, nie spowodowało żadnych reakcji aliantów. Dlatego w dramatycznym proteście przeciwko obojętności Europy i świata wobec tragedii narodu żydowskiego 12 maja 1943 r. członek Rady Narodowej RP w Londynie Szmul Zygielbojm popełnił samobójstwo.

Realnie patrząc, to powstanie w getcie, ten zryw bojowy Żydów, nie miało żadnych szans powodzenia. Dlaczego zatem nastąpiło? Bo dawało im śmierć w walce, jak ludziom, a nie w komorze gazowej. Jeden z przywódców powstania – Marek Edelman – powiedział, że „Są takie piękne słowa: godność, człowieczeństwo. Tego broniliśmy”. Z kolei tak pisali żydowscy powstańcy do władz polskiego podziemia: „Toczy się walka o naszą i waszą Wolność. O wasz i nasz – ludzki, społeczny, narodowy – honor i godność. Pomścimy zbrodnie Oświęcimia, Treblinki, Bełżca, Majdanka! Niech żyje braterstwo broni i krwi walczącej Polski!” -.

Dlaczego przypominamy o tym wydarzeniu? Dlatego, że uczestniczymy w projekcie Sejmu Dzieci i Młodzieży, który nosi tytuł „Zginąć, ale z honorem” i dotyczy bohaterskiej walki zbrojnej żydowskich organizacji bojowych z Niemcami z perspektywy 80 lat – o ludzki, społeczny i narodowy honor oraz godność, na przykładzie powstania w getcie warszawskim. Wykonałyśmy w jego realizacji wiele ciekawych zadań.

Najpierw zapoznałyśmy się w oparciu o liczne publikacje z tematyką losów Żydów w latach II wojny światowej, w tym na terenie naszego miasta i powiatu, oraz z wydarzeniami powstania w getcie warszawskim.  Odbyłyśmy też rozmowy z historykami i regionalistami oraz znawcami tematyki żydowskiej (m.in. z P. Ingą Marczyńską i P. Wiesławem Hapem). Później rozpoczęłyśmy kampanię działań, by upowszechnić w naszym środowisku tematykę dotyczącą tych zagadnień. Wspomnimy tylko o kilku naszych działaniach. M.in. przygotowałyśmy scenariusz słuchowiska, które następnie nagrałyśmy. Nosi tytuł „.Z pamiętnika żydowskiej dziewczyny” i opowiada o nastolatce z Warszawy, której dziadek przy  remoncie ich kamienicy, która znajdowała się obok dawnego getta znalazł w piwnicy  pamiętnik młodej Żydówki z okresu jej pobytu w getcie i z czasu powstania w getcie.  

Opracowałyśmy ulotki z informacjami na temat powstania w getcie warszawskim, które pozawieszałyśmy na terenie naszej szkoły oraz porozdawałyśmy mieszkańcom Jasła w różnym wieku. Zorganizowałyśmy wieczornicę harcerską dla druhen i druhów naszej drużyny na temat powstania w getcie w Warszawie i o jego bohaterze – Marku Edelmanie oraz grę historyczną, quiz i krzyżówkę na ten temat. Na jednej z lekcji historii przeprowadziłyśmy dla uczniów naszej klasy prelekcję na temat Rodziny Ulmów oraz innych Polaków, w tym z naszego regionu, którzy ratowali w latach wojny i okupacji Żydów. Przygotowałyśmy też publikację – broszurę o postaci Marka Edelmana i powstania w getcie warszawskim, którą przekazałyśmy P. Dorocie Woźnicy – dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej w Jaśle. W swoim środowisku, szkole, na terenie miasta rozdawałyśmy także przygotowane przez nas ulotki przypominające wydarzenia powstania w getcie w Warszawie oraz postać Marka Edelmana. Przeprowadziłyśmy również spacer po Jaśle „Śladami przedwojennego Jasła – miasta Polaków i Żydów”.

Zachęcamy wszystkich, którzy chociaż trochę interesują się historią do zapoznania się bliżej z dwoma ważnymi polskimi bohaterskimi powstaniami – warszawskim z 1944 r. i w warszawskim getcie z 1943 r. Jeśli chodzi o to ostatnie, które ostatnio szczególnie nas zainteresowało warto sięgnąć m.in. do publikacji: Krall H. Zdążyć przed Panem Bogiem;  Bartoszewski W., Edelman M., I była dzielnica żydowska w Warszawie (wybór tekstów); Edelman M., Getto walczy. Udział Bundu w obronie getta warszawskiego; Edelman M., I była miłość w getcie; Gutman I., Żydzi warszawscy 1939-1943. Getto, podziemie, walka. Mnóstwo ciekawych artykułów, wspomnień i fotografii z tamtych czasów możemy również znaleźć w internecie. Naprawdę warto z nimi się zapoznać.

Same też wyrobiłyśmy sobie pogląd na ten temat i uważamy, że powstańcy z getta pragnęli stanąć w tej nierównej walce z Niemcami, z góry skazanej na niepowodzenie, choćby dlatego aby przynajmniej w minimalnym stopniu – bo więcej się nie dało – pomścić krzywdy, cierpienia i śmierć tak wielu Żydów – czego doznali ze strony niemieckiej. Co dla nas ważne, nasze poglądy podzielała zdecydowana większość osób z którymi spotkałyśmy się w tym projekcie. Mamy dużą satysfakcję, że udało nam się chociaż w małym stopniu upowszechnić wśród wielu osób w naszym środowisku wiedzę o powstaniu w getcie warszawskim oraz przekonanie, że jego uczestnicy byli bohaterami w wymiarze ogólnoludzkim, że walczyli o humanistyczny, ludzki, społeczny, narodowy i obywatelski – wszak byli obywatelami polskimi – honor i godność. Czy to w jakimś sensie nie przypomina dzisiejszej postawy Ukraińców stawiających opór przed agresorami rosyjskimi? Przecież tak jak wtedy Niemcy byli potężnym Goliatem – dziś jest nim Rosja, a jak wtedy Żydzi – małym Dawidem – teraz jest nim Ukraina. Dlatego tak ważne jest to, żeby Ukraińcy nie pozostali w tej wojnie sami tak jak wtedy – poza polską pomocą – powstańcy żydowscy.

                                                                                 Natalia Kopeć i Maja Witusik

Do tekstu dołączamy kilka zdjęć – archiwalnych z tzw. Raportu Stroopa” (fot. domena publiczna) oraz parę fotografii z naszych działań projektowych.

Materiał nadesłany przez Zespół Szkół Miejskich nr 3 w Jaśle